Nước mát là tên dân gian dùng để gọi các loại nước nấu từ các loại dược liệu có tác dụng thanh nhiệt (làm cho mát, hạ sốt), thường được nấu và dùng trong gia đình vào mùa nắng nóng, thành phần của các loại nước mát hiện nay thường sử dụng gồm: cây thuốc dòi, mía lau,rễ tranh, cây mã đề, rau bắp, lá lẻ bạn lá lớn, hoa cúc,…. do các loại thảo dược này đều thuộc vào nhóm thanh nhiệt, lợi tiểu…nên sẽ có tác dụng làm mát, giải độc cho cơ thể.
1. Những công thức nấu nước mát có tác dụng thanh nhiệt lợi tiểu giải độc
Dựa theo kinh nghiệm, cũng như theo các tài liệu của YHCT, một số thành phần các dược thảo nêu trên được cấu tạo thành các công thức chỉ định trong một số trường hợp như sau:
Công thức phổ biến thường dùng thay nước uống hàng ngày trong mùa nóng: Lá thuốc dòi (hay còn gọi là cây Bọ mắm) 100g, mã đề 100g, rễ tranh 100g, râu bắp 50g, mía lau 2- 3 khúc, cây lẻ bạn lá lớn 2 lá. Tất cả đem rửa sạch rồi nấu trong 2 – 3 lít nước đến khi sôi, giữ sôi thêm 10 – 15 phút là dùng được.
Vài khúc mía lau, phối hợp với các loại tùy địa phương có sẵn như kèm một nắm hoặc Râu bắp, hoặc Rễ tranh hay Mã đề … rửa sạch nấu với 2-3 lít nước để sôi rồi giữ lửa sôi thêm thêm 10 phút, để nguội uống dần.
Để trị một số bệnh gây tiểu ít, tiểu gắt, nước tiểu sậm màu hoặc thậm chí có khi có cả phù thủng, kinh ngiệm dùng: Rễ cỏ tranh 30g, râu bắp 40g, xa tiền tử 25g, hoa cúc 15g, tất cả cho vào trong 2 lít nước, nấu còn lại 1 lít nước mát, chia đều uống trong ngày, dùng trong 10 ngày. Hoặc Rễ tranh 50g, lá sen cạn 20g, râu bắp 20, rau má 20g, rau diếp cá 15,. sắc uống ngày 1 thang, chia làm 3 lần trong ngày. Dùng 3 – 5 ngày.
Những người có men gan tăng do uống rượu bia nhiều hoặc các rắc rối về chức năng gan, có thể dùng các bài thuốc từ rễ cỏ tranh để thanh lọc, giải độc, làm mát gan. Có thể dùng rễ cỏ tranh để nấu nước uống theo cách sau: Lấy 300g sinh mao căn( Rễ tranh tươi) nấu với 1 lít nước, đun to lửa, khi nước sôi thì giảm nhỏ lửa đun tiếp 7-10 phút, lọc lấy nước, dùng trong ngày. Uống liên tiếp 10-15 ngày. Có thể nghỉ một thời gian rồi uống lặp lại 10-15 ngày nữa.
Những người thường bị nhiệt lở miệng lưỡi, đau đầu, chóng mặt, khó ngủ …có thể dùng Cúc hoa 30g, Mã đề 30g, Rau má 30g, lạc tiên 30g nấu nước uống trong ngày
Người bị sỏi hệ niệu, có thể sử dụng nước Râu bắp, Mã đề sẽ làm tan các loại sỏi tạo thành do urat, phosphat, carbonat.
Các công thức nêu trên có tác dụng thanh nhiệt, lợi thủy (làm cho mát và lợi tiểu), các dược liệu dễ tìm, rẻ tiền, có thể sử dụng như thực phẩm là nước uống hàng ngày. Tuy nhiên vẫn cần phải lưu ý một số trường hợp như người tạng hàn hay người đang suy nhược cẩn trọng trong sử dụng thay nước.
2.Những lưu ý khi sử dụng nước mát
Theo YHHĐ (Y học hiện đại) một số dược liệu nêu trên, có chung tác dụng là lợi tiểu và ngoài ra còn có thể bù thêm một số vi chất cho cơ thể. Y học hiện đại cho rằng tác dụng này có liên quan đến hệ thần kinh hoặc do dược thảo có chứa muối kali, và một số ion khác.
Tuy nhiên nếu chúng ta lạm dụng các loại nước mát này thì cũng có khả năng nguy hại đến cơ thể, nhất là khi cơ thể đang có mắc một số bệnh mạn tính, vì ngoài công dụng giải khát, làm mát phế, vị, nhiều loại thảo dược dùng trong các loại nước mát, có tác dụng lợi tiểu; tác dụng này một mặt hỗ trợ hạ nhiệt, hạ áp, an thần, làm người dùng thoải mái, nhưng mặt khác có thể có khả năng tương tác với một số tân dược làm giảm tác dụng của thuốc chính, hơn nữa dùng nhiều hoặc dùng lâu dài thuốc có chất lợi tiểu, có thể làm mất cân bằng điện giải, tăng đào thải, kém hấp thu một số vi chất cần thiết cho cơ thể như Ca, K…
Còn theo YHCT, nếu thể chất người bệnh thuộc hàn, mà lại thường xuyên dùng các loại thuốc thanh nhiệt sẽ rất nguy hiểm, có thể gây tiêu chảy, mất tân dịch, chân âm hao tổn…(Hàn ngộ Hàn tắc tử). Để có sức khỏe, cần giữ được cân bằng Âm Dương, Hàn Nhiệt. Nếu gây ra mất cân bằng, tức là gây nên bệnh tật cho cơ thể. Dùng lâu một loại thuốc (kể cả thực phẩm), dù là thuốc bổ nếu dùng quá nhiều, cũng sẽ có ảnh hưởng không tốt đến cơ thể.
Chú ý đến mục đích sử dụng
– Khi cơ thể bị Nhiệt, như cảm giác bức rức, khát nước, khô họng miệng, tiểu ít, da bị nhọt lỡ, miệng lưỡi lỡ…có thể sử dụng nước mát như nước uống thông thường nhằm giải độc cho cơ thể, hoặc tăng cường nước và vi chất cho cơ thể trong mùa nắng nóng ra mồ hôi nhiều.
– Khi cơ thể có đang mắc những bệnh cấp và mạn tính, cần phải được chỉ định và hướng dẫn sử dụng đúng mức: Như đối với người Đái tháo đường, không thể sử dụng công thức có mía lau; đối với Suy thận mạn, tùy thuộc vào độ suy cần phải được tính toán kỹ kể cả dùng nước uống thường, khi sử dụng nước mát từ các dược liệu có chứa các ion và các vi chất, khó kiểm soát hàm lượng, có thể đưa đến tình trạng suy thận nặng hơn….
Liều lượng sử dụng trong điều kiện sức khỏe
– Đối với người khỏe mạnh, cũng không nên dùng liên tục hằng ngày, chỉ nên sử dụng trong một thời gian ngắn, và thay đổi thường xuyên các thành phần trong việc nấu nước mát cho gia đình.
– Đối với người có bệnh kèm theo, nên được tư vấn của thầy thuốc chuyên khoa.
PGS TS Nguyễn Thị Bay-t4ghcm.org.vn